فرم بنا و محل‌ قرار‌گیری بازشوها باید با توجه به باد طراحی شوند بطور کلی در اقلیم سرد باید ساختمان کاملاً در مقابل باد سرد محافظت شود. فرم بنا باید به طریقی باشد که باد سرد حداقل اصطلاک بنا را داشته باشد و به سرعت دور شود. در این قسمت از ساختمان باید از عایق حرارتی ضخیم و یا مصالحی که در مقابل حرارت مقاوم هستند استفاده نمود.

همچنین از تعبیه باز‌شوهای بزرگ احتراز شود. اما در اقلیم‌های دیگر، ساختمان باید بهمین طریق در مقابل باد مزاحم محافظت شود و بر عکس فرم بنا باید به شکلی باشد که باد مطلوب را به راحتی به داخل ساختمان هدایت کند و بازشوهای بزرگ در این قسمت باشند.

جهت تهویه داخل بنا، خصوصاً در اقلیم گرم مانند مناطق جنوبی کشور بهتر است، تهویه دو طرفه باشد و جریان هوا از یک سمت وارد و از سمت دیگر و یا سقف اتاق خارج شود.

تهویه طبیعی ساختمان در ابنیه سنتی ایران مورد استفاده بسیار داشته که بارزترین نمونه آن بادگیر است.

بادگیر

استفاده از بادگیر از سنوات بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب و طراحی و اجزا شده‌اند. تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن درشهرهای مختلف از بادگیر ابنیه مختلف مسکونی، ... استفاده می‌شده است. و هنوز هم می‌توان باقی مانده این بادگیرها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب و اقلیم گرم و خشک نواحی مرکزی مشاهده نمود. این بادگیرها بدین صورت است که باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق‌های اصلی ساختمان، آب انبار و یا سرداب هدایت می‌کند و باعث تهویه و خنکی آن می‌شود.

3ـ آب ـ رطوبت و گیاه

در طی روز که آفتاب می‌تابد‌، سطح زمین گرم می‌شود. در روزهای گرم شدت گرمای سنگ یا شن و ماسه سواحل دریا بقدری است که با پای برهنه نمی‌شود روی آن راه رفت ولی در همین هنگام آب دریا هنوز معتدل است و در آن می‌توان به راحتی آب تنی نمود.

هنگام غروب زمین به سرعت شروع به سرد شدن می‌کند ولی آب دریا با سرعت خیلی کمتری حرارت خود را از دست می‌دهد و در نتیجه اب دریا در طی شب گرم‌تر از سطح زمین است.

بطور کلی وجود منابع آب باعث اعتدال دمای هوا می‌شود و لذا در سواحل دریاها و دریاچه‌ها، اختلاف درجه حرارت شب و روز بسیار کمتر از مناطقی است که از این سواحل دور هستند.

چن وجود منابع آب در اقلیم منطقه می‌تواند باعث اعتدال درجه حرارت در طی شبانه‌روز شود در داخل ساختمان نیز به عنوان یک اقلیم کوچک می‌تواند نوسان درجه حرارت را کاهش دهد.

ظرفیت حرارتی هوا بسیار کم است و هوا قدرت ذخیره حرارتی بسیار اندکی دارد. ولی هوای مرطوب به دلیل وجود ذرات بخار آب، بهتر می‌تواند حرارت را در خود ذخیره کند. لذا در مناطق مرطوب اختلاف درجه حرارت در طی شبانه‌روز کمتر از نواحی با آب و هوای خشک است.

درنقاطی که از سواحل دریاها دور هستند و همچنین بارندگی و در نتیجه پوشش گیاهی کمی دارند، رطوبت هوا بسیار اندک است. در دشت کویر و کویر لوت روزها گرم و شبها سرد است.

یکی از دلایل عمده وجود حوض آب و درخت در حیاط اغلب خانه‌های حاشیه کویری این است که به رطوبت هوا اضافه می‌شود و فضای داخل بنا معتدل‌تر گردد. آب‌پاشی حیاط و درختان در بعد از ظهر نیز که در سابق مرسوم بوده و هنوز نیز متداول است به تبخیر آب و خنک نمودن محیط و کاهش خشکی هوا کمک می‌کند.

برعکس در اقلیم مرطوب مانند سواحل دریاها، رطوبت نسبی هوا بیش از حد آسایش انسان است و با استفاده از جریان باد و تهویه هوای داخل بنا، باید از ساکن شدن هوای مرطوب در فضاهای مسکونی جلوگیری نمود.

در رابطه با گیاها، باید متذکر شد که گیاهان به لحاظ تبخیر آب، در ایجاد برودت در محیط تأثیر بسزایی دارند. وجود گیاهان علاوه بر افزایش رطوبت نسبی، باید ایجاد سایه در تابستان می‌شوند که خود از حرارت زیاد آفتاب می‌کاهد.

از دیگر خصوصیات درختان، هدایت و کاستن از شرت باد است. این امر در مناطقی که باد نامطلوب از یک سمت بخصوص جریان دارد، بسیار مؤثر می‌باشد در مناطق حاشیه کویری که باد از سمت کویر به طرف شهر و یا روستا می‌وزد، معمولاً در همان سمت درختکاری می‌کنند. که علاوه بر جلوگیری از حرکت شن و ماسه بطرف نواحی مسکونی، جلوی بادکویری تا حدود زیادی گرفته می‌شود.

بطور کلی درختان را جهت استفاده در محیط مسکونی می‌توان به دو دسته تقسیم نمود. درختان همیشه سبز یا سوزنی برگ و درختان برگ‌ریزان یا برگ پهن که برگ خود را در فصل پائیز از دست می‌دهند.

از درختان سوزنی برگ جهت سرد کردن و یا هدایت بادهای زمستانی می‌توان استفاده نمود. زیرا این درختان در زمستان نیزکماکان حالت طبیعی خود در تابستان را دارند و در صورتیکه بطور فشرده و نزدیک بهم کاشته شوند، مانع بسیار خوبی درمقابل بادهای زمستانی هستند و توسط آنها، می‌توان ساختمان و محیط اطراف آن را در مقابل این بادها محافظت نمود.

از طرف دیگر با کاشتن درختان برگ‌ریزان در سمت جنوبی بنا، در عین استفاده از سایه در تابستان، می‌توان از تابش گرم آفتاب در زمستان بهره‌گیری کرد.

4ـ موقعیت جغرافیایی

یکی از عوامل مهم در شرایط اقلیمی هر محل، موقعیت آن بر روی کره زمین و یا عرض جغرافیایی آن محل است. در استوا بخاطر تابش عمودی آفتاب نسبت به آن، هوای محیط بسیار گرم و در دو قطب شمال و جنوب به لحاظ عدم تابش و یا تابش‌ مایل آفتاب، هوا بسیار سرد است.

ارتفاع از سطح دریا نیز تأثیر بسزائی در شرایط اقلیمی دارد. هرچه زمین از سطح دریا ارتفاع بیشتری داشته باشد غلظت هوا کمتر و در نتیجه دمای محیط کمتر است.

در هر محل برای احداث ساختمان، زمین از دو جهت می‌تواند در طراحی مورد استفاده قرار گیرد:

1ـ ناهمواری‌های سطح زمین

2ـ عمق زمین

1ـ ناهمواری‌های سطح زمین

قبل از شروع به طراحی، پستی و بلندی و شیب زمین باید مطالعه شود. زیرا عوارض زمین در جلوگیری و یا هدایت باد به سمت ساختمان بسیار مؤثر است. اگر ارتفاع عوارض زمین زیاد باشد قسمتهای روبه جنوب آن که در سایه قرار ندارند، برای دسترسی به نور مستقیم آفتاب جهت استقرار بنا بهتر است.

ـ انسان نباید در قسمتی از سایت باشد که پستی و بلندی زمین مانع دید مناسب گردد و بالاخره از عوارض زمین جهت جلوگیری از انتقال صوت ودید نامناسب و همچنین مشخص نمودن پونه‌ها فضاهای خارجی می‌توان استفاده نمود.

2ـ عمق زمین

عوامل جوی و نوسانات درجه حرارت بر ساختمان‌های زیرزمینی تأثیر بسیار کمی دارند و پوسته زمین مانند یک حائل. ساختمان را در مقابل این تغییرات محافظت می‌کند. توفان و باد به داخل زمین نمی‌تواند نفوذ کنند و پوسته زمین به مثابه یک عایق حرارتی ضخیم، از انتقال حرارت به داخل زمین جلوگیری می‌کند هرچه ساختمان در عمق بیشتری از زمین باشد، به دلیل آنکه ضخامت خاک بیشتر است، تغییرات درجه حرارت کمتر می‌باشد.

انبیه زیرزمینی و بسیار خوبی در کسب و حفظ انرژی دارند، زیرا نور و حرارت را از سمت جنوب از خورشید کسب می‌کنند و به دلیل پوشش ضخیم زمین در اطراف خود، این حرارت به خوبی در داخل بنا حفظ می‌شود و احتیاج زیادی به تأسیسات مکانیکی درزمستان ندارند.

در تابستان نیز به دلیل آنکه حرارت خارج به سادگی به داخل بنا نفوذ نمی‌کند با ایجاد سایه بر روی پنجره‌های جنوبی، می‌توان شرایط آسایش را بدون استفاده از دستگاههای برودتی تأمین نمود.

در مناطق گرم و نیمه مرطوب، دمای هوا در این مناطق بسیار بالا است که زندگی را در ایام تابستان بسیار مشکل و طاقت‌فرسا می‌کند. در سابق تنها گریز مردم این منطقه پناه بردن به محیط خنک‌تر شبستان بوده است. شبستان همان زیرزمین است که در سایر نواحی گرم و خشک بسیار متداول است. این شبستان‌ها گاهی تمامی سطح زیر طبقه همکف را دربر گرفته و سقف آن حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر بوده و مابقی شبستان در زیرزمین قرار داشته است. بدین ترتیب روشنائی و تهویه اتاق‌های شبستان از طریق پنجره‌های بین حیاط و شبستان تأمین می‌شده است

تقسیم‌بندی اقلیمی ایران

تقسیم‌بندی اقلیمی ایران که برای سازمان هلال احمر صورت گرفته و در آن کشور ایران به چهار منطقه‌ی اصلی تقسیم گردیده است در رابطه با تأثیر اقلیم بر بافت شهری، فرم ابنیه، و نوع مصالح، خصوصیات مشترکی در هر یک از این چهار منطقه ملاحظه می‌شود.

این چهار منطقه‌ی اقلیمی به ترتیب:

1ـ کرانه دریای خزر

2ـ کرانه خلیج فارس و دریای عمان

3ـ نواحی کوهستانی و مرتفع فلات

4ـ دشتهای فلات

متن کامل این مقاله که در هفتاد وسه صفحه تنظیم شده است را می توانید از اینجا خریداری کنید!