و نیز در استعمال سجع و جناس، بیش‏تر از کلمه‏هاىهم‏معنى و متناسب استفاده شده است، مانند سجع‏هایى که در خطبه 190 به کار رفته است،چون: «و آتشى که سوزش آن سخت و توان‏فرسا و شعله آن رخشان، و آوازش خروشان و زبانهآن درخشان است... (شهیدى 1370 (
واستعاره مصرّحه «پیراهن» براى خلافت در خطبه شقشقیّه که شرح آن بیاید. و یا غم واندوه بى‏حد درونى که گلوگیر شده است مانند مى‏شود به شِقِشقه. و یا استعارهمرشحه خلافت به شتر و تعبیر دو پستان آن (خلافت) را سخت دوشیدند. و سامانندادنِ امر خلافت مانند مى‏شود به سوارى که بر بارگیرتوسن نشیند اگر مهارشبکشد، بینى آن آسیب بیند و اگر رها کند سرنگون افتد. همه تصاویرى محسوس و ملموسو زیبا است. یکى از بهترین تصویر آفرینى و نگارگرى در خطبه 165، به نام خطبهشگفتى‏هاى آفرینش طاووس، به چشم مى‏خورد. که امام (ع) چون نقاشى چیره دست پس ازردکردن نظریه کسى که بارور شدن طاووس را برخلاف روش طبیعى و با اشک چشم طاووس نر کهبر گوشه چشم آن قرار مى‏گیرد و طاووس ماده از آن مى‏خورد و تخم مى‏گذارد، راه رفتنآن را چون خودبینى نازنده مانند مى‏کند و به دم و پرهاى خویش مى‏نگرد و از زیبایىپوششى که بر تن دارد و طوق‏ها که بر سروگردن، قهقهه سرمى‏دهد. و با این تشبیهتمثیل، پندارى نى‏هاىِ پر او شانه‏ها است از سیم ساخته و آن گِردهاى شگفت‏انگیزآفتاب مانند که بر پر او رسته است، از زرِ ناب و پاره‏هاى زبرجد پرداخته، و اگر آنرا همانند کنى بدانچه زمین مى‏رویاند، گویى گل‏هاى بهاره است که از این سوى و آنسوى چیده و اگر به پوشیدنى‏اش مانند کنى، همچون حلّه‏هاى نگارین و فریبا است. یاچون بُرد یمانى زیبا... (خطبه 65). گویى تابلوهاى نقاشى زیبا در کنار هم چیده وهرلحظه بیننده را با تصاویر تازه‏تر و زیباتر آشنا مى‏سازد

انواعتشبیه

الف. تشبیه موءکد: و آن تشبیهى است که ادات در آن ذکر نشود و یک نوع آن،مشبه کارى را که به گونه مشبهٌ‏به است عمل مى‏کند مانند: مردم به سوى خانه خدامى‏روند و در آن وارد مى‏شوند به سان واردشدن چهارپایان و مشتاقانه به سوى آنمى‏روند نوع به اشتیاق رفتن کبوتران.

 و از خدا بترسید، مانند ترسیدن کسى که پندرا شنید و زیر بار رفت و مرتکب گناه شد و اعتراف کرد و ترسیده عمل نیکو به‏جا آورد . و از عذاب الهى حذر کرد.
و بیت‏المال را خوردند و بر باد دادند چون شتر کهمهار بُرّد، و گیاه بهارانچَرَد.
این (خلافت) چون آبىبدمزه و نادلپذیر است، و لقمه‏یى گلوگیر.اگر آن را بگویم به لرزهدرمى‏آیید، همانند لرزیدن ریسمان در چاهى ته آن ناپدید.کار کسى که شیطان درفرمانروایى وى شریک شده و بر زبان او بیهوده گفته است.و نوعى از تشبیهموءکد آن است که مشبهٌ‏به، به مشبه اضافه شود و در نهج‏البلاغه به کار رفته است،مانند: و میانِ آنها حجابِ عزت و پرده‏هاىِ قدرت زده شده است.یا این کسىاست که او را در تاریکى‏هاى زهدان بیافرید و در پرده‏هاى تیره‏اش در پیچید. وچون خودبینى نازنده به راه مى‏رود.و گاهى مشبه و مشبهٌ‏به را یکى دانسته ومیان آنها تفاوتى قایل نیست، و چندین مشبهٌ‏به را براى یک مشبه ذکر کرد، و تشبیهجمع و تمثیل را یک جا ارائه مى‏دهد، مانند :«دنیا آبشخورى است تیره و تار و بهآب در آمدنگاه آن گِل‏آلود، ظاهر آن فریبنده، و خبر آن کشنده. فریب‏کارى استزودگذر، و سایه‏یى است ناپایدار، تکیه‏گاهى است نااستوار، روىخوش نماید تا گریزانآن بدو انس گیرد، و آن که ناشناس او است آرامش پذیرد، ناگاه سرکشى کند و به چهاردست و پاى برخیزد و ریسمان درآویزد، و با تیرهایش هدف قرار دهد، و شته‏هاى مرگ برگلوى مرد اندازد...».ب. تشبیه بلیغ: آن است که مشبه و مشبهٌ‏به تنها درکلام ذکر شود و این تشبیه نیز در نهج‏البلاغه بسیار است، جهاد درى از درهاى بهشتاست که خداوند آن را به روى دوستان خاص خود گشوده، و لباس تقوا و پرهیزگارى است وزره محکم حق تعالى و سپر قوى او است، پس هر کس از روى بى‏میلى از آن روى گرداندخداوند جامه ذلت و خوارى و رداى بلا و گرفتارى به او مى‏پوشاند.
خوابشان شببیدارى، سرمه دیده‏شان اشکِ جارى است.خاندان پیغمبر جایگاه راز او، و پناهامر، و مخزنِ علم وى، و تکیه‏گاه حُکم او، و انبارهاى کتاب‏ها و کوه‏هاى دین وىهستند.
ایشان پایه دین و ستونیقین‏اند.اندیشه آیینه زنگار زدوده است، و پند ترساننده‏یى پنددهندهاست.دانش میراثى است گزین و آداب زیورهاى نوین، و اندیشه آیینهروشن.سینه خردمند صندوق راز او است و گشاده‏رویى دام دوستى و بردبارى گورزشتى‏ها است.و یک نوع دیگر از تشبیه بلیغ، اضافه مشبهٌ‏به به مشبه است،مانند: راه‏هاى گمراهى، و راه حق و باطل، در خطبه چهارم، و امواج فتنه‏ها وکشتى‏هاى نجات در خطبه پنجم، و دوستى دنیا کلید دشوارى است و بارگى گرفتارى . (حِکَم/ ج. تشبیه مرکب: آن است که دو طرف تشبیه یعنى مشبه و مشبه‏به و یایکى از آن دو مرکب باشد، مانند: به خدا سوگند از قطع هیچ سخنى آن‏قدر اندوهگین نشدمکه از قطع این کلام.(31) و او مى‏داند که جایگاه من از خلافت جایگاه محور ازآسیاسنگ است. و به خدا چون کفتار نباشم که با طول آهنگ به خوابش کنند.( و آنکه میوره را نارسیده، چیند، همچون کشاورزى است که زمین دیگرى را براىکشت گزیند.و در خطبه 165، تشبیه مرکبِ محسوس به محسوس با بهترین شکل بهکار رفته است؛ «هرگاه به سوى طاووس ماده رود، دم درهم‏پیچیده را واسازد و بر سر خودافرازد که گویى بادبانى است برافراشته و کشتیبان زمان آن را بداشته. این داستانکه تو را گویم داستانى است از روى دیدن نه چون کسى که بر اساس حدیثى ضعیف روایتکند. و اگر چنان باشد که گمان بَرَند طاووس نر، ماده را آبستن کند با اشکى که ازدیده براند. و آن اشک در گوشه چشمانش بماند...» و ماده آن را بخورد

متن کامل این مقاله که در شانزده  صفحه تنظیم شده است را می توانید از اینجا خریداری کنید!