یک امر کلی که تقریباً در رابطه با کلیه ساختارهای ایران صدق می‌کند، همگونی آنها و محیط مسکونی با عوامل اقلیمی است. این مطلب را در سواحل دریای خزر، کرانه خلیج فارس و دریای عمان، دامنه قلل مرتفع و حاشیه کویر مرکزی می‌توان مشاهده نمود.

بافت شهری فرم بنا و نوع مصالح در هر یک از این مناطق در تطبیق کامل با شرایط اقلمیی می‌باشند.

عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تأثیر می‌گذارد و شامل زاویه تابش خورشید، عرض جغرافیائی (دوری یا نزدیکی از خط استوا) شدت جریان و جهت بادهای فصلی و جو، رطوبت و گیاه در منطقه و درآخر ارتفاع از سطح دریا و ناهمواریهایی سطح زمین می‌باشد.

1ـ زاویه تابش خورشید

کره زمین دارای محور دوران ثابتی است که نسبت به خط عمود بر صفحه گردش زمین به دور خورشید انحراف دارد. از آنجائیکه این انحراف محور، نقاط مختلفی از کره زمین را در فصول مختلف مقابل خورشید قرار می‌دهد، لذا حرارت و آب و هوای کره زمین در هر منطقه بنا بر زاویه تابشی خورشید نسبت به زمین فرق می‌کند و این مطلب باعث ایجاد فصول مختلف در هر ناحیه از کره زمین می‌باشد. به دلیل انحراف محور زمین، زاویه تابش آفتاب نسبت به زمین و همچنین مکان طلوع و غروب آفتاب در فصول مختلف فرق می‌کند.

زاویه تابش در زمستان کمتر و در تابستان بیشتر است. بطوری که زاویه تابش آفتاب در تابستان هنگام ظهر تقریباً عمودی است ولی در زمستان آفتاب با زاویه کمتری می‌تابد.

از این خاصیت در ضلع جنوبی ساختمان می‌توان استفاده کرد. بطوری که با قرار دادن یک سایه‌بان بالای پنجره‌های این ضلع می‌توان از ورود تابش آفتاب و گرم شدن ساختمان در تابستان جلوگیری نمود. اما در فصل زمستان به دلیل اینکه زاویه تابش آفتاب کمتر است، تابش خورشید به داخل اتاق نفوذ می‌کند.

جهت استفاده از انژری خورشیدی در طراحی، معمار باید موقعیت خورشید در آسمان و جهت قرارگیری وجوه مختلف ساختمان نسبت به آنرا بداند.

در فصل تابستان که خورشید تقریباً عمودی می‌تابد، بام ساختمان بیش از سایر سطوح انرژی کسب می‌کند. در فصل زمستان نیز چون خورشید مایل می‌تابد، دیوار جنوبی ساختمان بیش از سایر سطوح انژی کسب می‌کند.

دیوارهای شرقی و غربی در تابستان تقریباً دو برابر زمستان انرژی خورشیدی جذب می‌کنند و این به دلیل آن است که آفتاب مسیر طولانی‌تری می‌پیماید و مدت بیشتری به دیوارهای شرقی و غربی می‌تابد.

در تابستان قسمتهائی از ساختمان که بیشتر در مقابل تابشی آفتاب قرار دارند باید در مقابل انرژی حرارتی خورشید محافظت شوند.

در زمستان که امکان کسب بیشترین انرژی از طریق دیوار جنوبی و پشت بام می‌باشد. باید بوسیله پنجره و دیگر وسایل حداکثر استفاده از انرژی خورشیدی صورت گیرد.

بهترین طرز قرارگیری ساختمان در مقابل آفتاب در جهت شرقی ـ غربی است یعنی طول ساختمان باید در این جهت و عرض بنا در جهت محور شمالی ـ جنوبی باشد. زیرا دیوار جنوبی در زمستان بیشترین مقدار انرژی را کسب می‌کند و این دیوار را توسط سایه‌بان می‌توان در تابستان محافظت نمود.

دیوار‌های شرقی ـ غربی که در تابستان مقدار بسیار زیادی انرژی کسب می‌کنند، باید حتی‌المقدور سطح کمتری داشته باشد بهتر است که این دیوارها زیر سایه درختان و یا ساختمان‌های جانبی قرار گیرند ولی قابل ذکر است که چون در طی روز در اثر تابشی آفتاب درجه حرارت محیط افزایش می‌یابد و هوا و محیط اطراف ساختمان در بعداز ظهر، گرمتر از صبح هنگام می‌باشد لذا بهتر است جهت ساختمان توری رو به شرق بچرخد تا آفتاب تابستان کمتر بطور مستقیم به سطح غربی ساختمان بتابد.

2ـ باد

در ایران باد از طرف دریای مدیترانه و اقیانوس هنر می‌وزد. جریان باد دیگری هم از سمت شمال می‌وزد که با خود مهرهای زیاد به همراه دارد. در جنوب ایران بادهای صحرائی عربستان می‌زود که مانع تجمع ابرهای باران‌خیز در این منطقه می‌شود.

بادهای محلی نیز در هر ناحیه وجود دارد که از جهات مختلف می‌وزد. بعضی از این بادها مرطوب و خشک می‌باشد و در بعضی گرم همراه با گرد و غبار هستند.

تعداد زیادی از شهرها و روستاهای ایران در نواحی کویری و حاشیه کویری تا حد زیادی بر حسب موقعیت باد طراحی و بنا شده‌اند بدین ترتیب که کل شهر، ساختمان‌ها، بازشوها و بادگیرها به سمت باد مط‌لوب و خنک بنا شده است و پشت به باد گرم و پر گرد و غبار می‌باشند.

 با این روش، باد مطلوب به داخل شهر و ساختمان‌های آن کشیده می‌شود و از خشکی و گرمای هوا می‌کاهد.

در نزدیکی سواح دریاها و دریاچه‌های بزرگ نیز یک باد محلی وجود دارد که چون جهت آن مشخص است میتوان از آن جهت تهویه ساختمان و محوطه اطراف آن استفاده نمود.

ارزیابی جهت و شدت باد در طراحی شهری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار سات. باد در انتقال صوت، آلودگی هوا، بو بسیار موثر است لذا قسمتهائی از شهر که عامل تولید آلودگی‌های فوق می‌باشند مانند فرودگاهها، کارخانجات و محل دفن زباله نه تنها باید در خارج از شهر بلکه در سمتی باشد که باد غالب منطقه ابتدا از سطح شهر عبور کند و بعد به این قسمت‌ها برسد.

استفاده از باد در طراحی محوطه و ساختمان نیز باید نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد و باد باید بطور صحیح هدایت و کنترل شود. در اقلیم سرد باید جلوی بادهای سرد زمستانه می‌شود و در اقلیم گرم باید از بادهای خنگ حداکثر استفاده صورت گیرد این کار باطراحی صحیح محوطه و فرم بنا امکان‌پذیر است.

ردادن درختان سوزنی برگ، بادشکن، پستی و بلندی زمین و یا ابنیه مجاور می‌توان جلوی باد مزاحم را گرفت و بهمین طریق با استفاده از عوارض زمین، گیاه و ابنیه مجاور، می‌توان باد مطلوب و مساعد منطقه را به سمت دلخواه هدایت نمود.